Συνέντευξη με την Μαρία Παπαδήμα

Με αφορμή την επερχόμενη εκδήλωση του Κέντρου Λόγου και Τέχνης "Διέξοδος", συναντήσαμε την Μαρία Παπαδήμα στην Στοά Κοραή για καφέ και κουβέντα σχετικά με τον Πεσσόα και την μετάφραση.

Σφυράκι: Θα ήθελα να αρχίσουμε την συζήτησή μας με μία βασική ερώτηση: Γιατί Πεσσόα, και όχι κάτι άλλο; Πότε έγινε η πρώτη επαφή με το έργο του ποιητή;
Μ. Παπαδήμα: Η πρώτη επαφή ήταν μέσω Παρισιού. Στη δεκαετία του '80, όπου όταν σπούδαζα, συμπληρώνονταν 100 χρόνια από την γέννησή του, με αποτέλεσμα τα γαλλικά βιβλιοπωλεία να είναι γεμάτα Πεσσόα. Παράλληλα, έφευγα για Λισαβώνα, οπότε το έναυσμα ήταν αυτά τα δύο ταυτόχρονα. Όσο ζούσε, ο Πεσσόα, με τη μορφή του, δημοσίευσε μόνο δύο πράγματα: Τη συλλογή "Μήνυμα" (Mensagem) και τον "Αναρχικό Τραπεζίτη" (O Banqueiro Anarquista), δηλαδή μία ποιητική συλλογή και ένα διήγημα. Υπήρχαν κάποια άλλα σε περιοδικά της εποχής, αλλά ο μεγαλύτερος όγκος βρέθηκε σε ένα μπαούλο με χειρόγραφα. Η οριστική καταγραφή του "Βιβλίου της Ανησυχίας" (Livro do Desassossego) τελείωσε στα τέλη της δεκαετίας του '90. Δηλαδή, αυτά που είχα διαβάσει εγώ τότε ήταν σχετικά λίγα. Και έτσι αποφάσισα να μάθω πορτογαλικά. Τον είχα διαβάσει στα γαλλικά και ήθελα οπωσδήποτε να τον μεταφράσω. Πέρασα πολλά καλοκαίρια στη Λισαβόνα. Στην αρχή ξεκίνησα κάπως δειλά, αν έχεις δει, με την "Ώρα του Διαβόλου", που είναι ένα διήγημα πάνω στην ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη, μετά έκανα τον Álvaro de Campos, που είναι τα ποιήματα, τον "Αναρχικό Τραπεζίτη" και στη συνέχεια το "Βιβλίο της Ανησυχίας".

Έρχονται οι καφέδες μας. Ο κόσμος δεν σταματά να πηγαινοέρχεται φουριόζος και νευρωτικός, φορτωμένος τσάντες με ψώνια. Και εμείς, κάπου στη μέση, να συζητάμε με το μικρόφωνο ακουμπισμένο στο τραπεζάκι.. Κάπως έτσι έρχεται η επόμενη ερώτηση..

Σ: Γιατί να διαβάσει κάποιος Πεσσόα σήμερα;
Μ.Π.: Γιατί είναι διαχρονικός και πιο επίκαιρος από ποτέ. Δηλαδή, όλη αυτή η διάσπαση του ανθρώπου, η διάσπαση του Εγώ.. Μιλάει για όλα τα πράγματα με ένα τρόπο τόσο σύγχρονο και σημερινό. Το είχε πει, εξάλλου, και ο ίδιος, ότι οι της εποχής του δεν θα τον καταλάβαιναν, ή ότι θα τον καταλάβαιναν κάποτε άλλοτε. Νομίζω ότι αυτό το κάποτε έχει έρθει και το καταλαβαίνουμε όλο και περισσότερο όσο περνάνε τα χρόνια. Και, αλήθεια, δεν έχω βρει κανέναν που να μην του αρέσει. Ο πρώτος που μου είχε κάνει τρομερή έκπληξη ήταν ένας τύπος που πούλαγε είδη κιγκαλερίας στη Σπυρίδωνος Τρικούπη (κεντρικός δρόμος των Αθηνών). Το "Βιβλίο της Ανησυχίας", επειδή αποτελείται από αποσπάσματα, είναι σαν ένα ρολόι που λέει ταυτόχρονα ιστορίες και σκέψεις. Το διαβάζεις, το αφήνεις, το ξαναδιαβάζεις, ωστόσο, σου δίνει την εικόνα του ανθρώπου που το γράφει, δημιουργείται η ζωή και εικόνα του. Είναι σκέψεις ή πράγματα που τα έχεις σκεφτεί και εσύ.

Σ: Αυτή τη διαχρονικότητα δεν συναντούμε και στον Καβάφη;
Μ.Π.: Φυσικά, και σε όλους τους μεγάλους. Ο Καβάφης είναι επίσης μοναδικός. Και μπορείς να δεις πόσο παγκόσμια γνωστός είναι, πόσες πορτογαλικές μεταφράσεις έχουν γίνει για το έργο του, τόσο στην Πορτογαλία όσο και στη Βραζιλία και κάθε χρόνο ανανεώνονται.
Σ.: Φτάνει την.. κυριαρχία του Πεσσόα; Όχι πως στα αλήθεια έχει σημασία, βέβαια.
Μ.Π.: Σίγουρα, αν δεν την ξεπερνάει κιόλας. Είναι ένας παγκόσμιος ποιητικός μύθος. Το ίδιο και ο Πεσσόα βέβαια, δεν μπορούμε να τους διακρίνουμε. Βέβαια, όλη αυτή η ιδιομορφία που υπάρχει στα ελληνικά του Καβάφη, πως να περάσει σε μία μετάφραση; Αντίθετα, ο Πεσσόα δεν είναι τόσο μετρημένος σε όλες τις λέξεις.
Σ.: Ανότη ερώτηση αλλά, τι είναι καλύτερα; Μετρημένα ή ελεύθερα και πηγαία;
Μ.Π.: Γιατί; Το ένα αποκλείει το άλλο; Ο Καβάφης δεν μετρούσε τις λέξεις, απλώς η ποίησή του είναι τόσο λιτή που όλες έχουν την θέση τους και άμα βγάλεις μία πέφτει το οικοδόμημα. Η ποίηση του Καβάφη τσακίζει κόκκαλα, όπως όμως και ο λόγος του Πεσσόα, του οποίου οι σκέψεις είναι επίσης μετρημένες.

Σ: Υπάρχει περίπτωση να υπάρχει υλικό που να ανήκει στον Πεσσόα και να μην έχει καταγραφεί; Λόγου χάρη, μία δημοσίευση με ένα ετερώνυμο που δεν του έχει αποδοθεί;
Μ.Π.: Υποτίθεται ότι έχει ολοκληρωθεί η καταγραφή των χειρογράφων. To 1993 δόθηκε ο πλήρης κατάλογος των 72 ετερωνύμων του ποιητή. Οι βασικοί είναι τέσσερις, οι υπόλοιποι είναι περιστασιακοί.
Σ: Είχα διαβάσει κάπου ότι οι τέσσερις μεγαλύτεροι ποιητές της Πορτογαλίας ήταν ένας.
Μ.Π.: (γέλια) Ναι, ισχύει αυτό. Είναι για τα τέσσερα κύρια ετερώνυμα του Πεσσόα.

Σ: Δεύτερη δύσκολη ερώτηση: Γιατί μετάφραση; Ισχύει ότι ακροβατεί μεταξύ επιστημονικής ανάλυσης και ποιητικής ανησυχίας;
Μ.Π.: Ίσως. Για εμένα η μετάφραση είναι δημιουργία, λίγο εκ του ασφαλούς. Παίρνεις ένα υλικό που, αν έχεις την τύχη, είναι ένα σπουδαίο έργο ή ενός σπουδαίου συγγραφέα, και αν είσαι και εσύ καλός μεταφραστής, παίρνεις ένα πολύ σπουδαίο έργο και στη συνέχεια.
Σ: Ανέφερεται επίσης ότι ένα μεταφρασμένο ποίημα, πέρα από όποια συγγένεια και νοηματική σχέση με το πρωτότυπο, είναι ένα νέο ποίημα.
Μ.Π.: Και για την πεζογραφία ισχύει, απλώς στην ποίηση υπάρχει η μελωδία, υπάρχει ο ρυθμός.. Επομένως, δεν μπορείς να αποδώσεις μόνο το νόημα ή μόνο τη ρίμα, αλλά επιβάλλεται να φύγεις λίγο παραπέρα και η έννοια της δημιουργίας να είναι πιο κοντά στην πρωτογενή.
Σ: Υπάρχει, βέβαια, και το (σεξιστικό) ρητό που λέει ότι οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες. Οι πιστές δεν είναι ωραίες, και οι ωραίες δεν είναι πιστές.
Μ.Π.: (γέλια) Εντάξει, αυτό είναι λίγο απλοϊκό. Τι σημαίνει πιστός; Δηλαδή, καταλαβαίνεις ότι δεν μπορείς να μεταφράζεις λέξη-λέξη. Μπορείς να μεταφράσεις μία παροιμία ή μία έκφραση; Ωστόσο, πιστός στο ύφος, ναι, πρέπει να είσαι. Αυτό έχει σημασία.

Σ.: Επιχειρώντας μια κρυφή ματιά στις σημειώσεις σας, τι να περιμένουμε να ακούσουμε το Σάββατο;
Μ.Π.: Αναγκαστικά, μια προσπάθεια εξήγησης της ετερωνυμίας, γιατί αυτό απασχολεί όποιον διαβάζει Πεσσόα (τί είναι ο καθένας, γιατί το έκανε και τί διαφορά έχουν) και μια προσπάθεια προσέγγισης των δύο αυτών ποιητικών μύθων, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας Είδαμε και αυτή την ταινία πέρυσι (σ.σ. για το "Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη"), μία πολύ έξυπνη συνάντηση..
Σ.: ..που όμως έπρεπε να γίνει!
Μ.Π.: Σίγουρα.

Σ.: Τι να περιμένουμε στη συνέχεια;
Μ.Π.: Τελειώνω τον αγαπημένο μου ετερώνυμο, τον Alberto Caeiro. Είναι ο φύλακας των κοπαδιών, όπως λέει (χωρίς να είναι βοσκός), ο ποιητής της φύσης, παγανιστής, με ένα απόλυτα ρεαλιστικό βλέμμα. Σίγουρα, δηλαδή, δεν είναι ο νευρωτικός Álvaro de Campos! Αργότερα έχω να ασχοληθώ και με την μετάφραση του Α - Ω στα γαλλικά και ένα μικρό διηγηματάκι του Πεσσόα που θα βγει πριν τα Χριστούγεννα.

Σας ευχαριστώ πολύ

Η Μαρία Παπαδήμα κατάγεται απο το Ευηνοχώρι Μεσολογγίου. Είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μεταφράστρια. Κύρια πεδία των επιστημονικών της ενασχολήσεων είναι η γαλλόφωνη λογοτεχνία, η λογοτεχνική μετάφραση, το έργο του Φερνάντο Πεσσόα καθώς και τα έργα των Οκτάβιο Πας, Σάμουελ Μπέκετ, Κώστα Αξελού, Μπλαιζ Σαντράρ, Μπαλζάκ, Φιλίπ Νεμό κ.ά. Το 2008 τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο για τη μετάφραση του "Βιβλίου της ανησυχίας" του Μπερνάντο Σοάρες, ενός εκ των ετερωνύμων του Φερνάντο Πεσσόα. Είναι αναγνωρισμένη ως η σπουδαιότερη μεταφράστρια του Πεσσόα στην Ελλάδα.

Τάδε έφη Fernando Pessoa..

• Εγώ, τη μέρα, είμαι ένα τίποτα και τη νύχτα είμαι εγώ.
• Αν η καρδιά μπορούσε να σκεφτεί, θα σταματούσε.
• Ποτέ δεν αγαπάμε κανέναν. Αγαπάμε αποκλειστικά την εικόνα που διαμορφώνουμε για κάποιον. Αυτό που αγαπάμε είναι μια δική μας κατασκευή, στην ουσία δεν αγαπάμε παρά τον εαυτό μας. (το βρίσκω ανατριχιαστικό)
• Ζω πάντα στο παρόν. Το μέλλον δε το γνωρίζω. Το παρελθόν δεν το έχω πια.